Ինքնակենսագրություն գրել նշանակում է վերհիշել անցյալը: Իսկ անցյալի վերհիշումը ոչ այլ ինչ է, քան անցյալին ներկայիս հայացքով նայել, այսինքն՝ ոչ թե տեղափոխվել անցյալ, այլ անցյալը տեղափոխել ներկա. անցյալը ներկայացնել:

Սա անխուսափելի է մանավանդ նրանց համար, ովքեր արվեստագետ կոչվելու պատիվն ու պարտականությունն ունեն, և որոնց համար երեկը դառն ու քաղցր հուշերի օթևան չէ, այլ մտորումների օրրան:

Ուստի և իմ ինքնակենսագրության փորձը պիտի դառնա ոչ թե հուշերի երեկո, այլ փորձարկման ստուգում:

Ինքնակենսագրություն գրել նաև նշանակում է գաղտնիքներ ասել: Բայց ասված գաղտնիքը ոչինչ չարժի, եթե չի գալիս բացահայտելու գաղտնիքների գաղտնիքը՝ խորհուրդը:

Ուստի և իմ հուշերը պիտի դառնան առիթ խորհրդածությունների, և իմ կենսագրությունը՝ փորձ ինքնաթարգմանության:

Բարեբախտություն ունեմ այս էջերը գրելու հենց իմ ծննդավայրում՝ Հայկական ՍՍՌ Վեդու շրջանի Սովետաշեն (նախկին Չանախչի) գյուղում: Բնությունը՝ այդ մեծագույն փորձարարը, այսօր տվեց այլակերպության իր հերթական դասը. տեղաց առաջին ձյունը, որ կարողացավ իր բարությամբ փոքրիշատե մեղմել այս լեռնաշխարհի դիմանկարի խստությունը: Իմ համագյուղացիք իրենց գյուղի մասին առածանման խոսք ունեն. Քառասուն ձոր, ամեն ձորում էլ՝ քառասուն ձոր: Իսկ որտեղ ձոր, այնտեղ էլ սար: Եվ ահա առաջին ձյունը եկավ այդ քառասուն անգամ քառասուն ձոր ու սարի վայրիվերումները փոքր-ինչ հարթելու: Հողն ու քարը (դժվար է ասել, թե այստեղ սրանցից ո՞րն է շատ) հանձնվել են սպիտակի պաղ մեղսագործությանը: Միայն տերևաթափ ծառերն են համառաբար ընդգծում իրենց սևը՝ վանականների պես իրենց հավատարմությունը վկայելով երկնքին...

Բայց միայն ձյունից չէ և միայն այսօր չէ փոխվել իմ ծննդավայրը: 40 տարի առաջ հարթ ու հողածածկ տանիք չուներ միայն եկեղեցին: Գարնանը թզաչափ խոտ էր ծփում տանիքների վրա, և նրանց մեջ եկեղեցին, իր թիթեղե դեղինով, հիշեցնում էր կանաչի մեջ ծնրած ուղտ: Չլիներ նա՝ կարելի էր կարծել, թե գյուղն ունի մի ընդհանուր տափակ տանիք. տները մեջք մեջքի էին տվել, հպվել իրար, ինչպես բուքից հալածված անասունները, իսկ եղած ծուռտիկ-մուռտիկ փողոցներն էլ (ամոթ է փողոց ասելը) այնքան էին նեղլիկ, որ Տեառնընդառաջի տոնին չափահաս երեխաները, խարույկների վրայից թռչկոտելով՝ կրակ էին տանում գյուղի մի ծայրից մյուսը՝ ոչ թե փողոցներով, այլ տանիքների վրայով...

Այն տունը, որտեղ ես ծնվել եմ... Բայց տուն չպիտի ասեի, այլ նկուղ՝ այս բառի ոչ պատկերավոր իմաստով: Իմ նախնիների ազգանվանը սերնդեսերունդ կպած է եղել Տեր-ը, որ հոգևոր դասի տիտղոսն էր: Իմ պապերը սաներն են եղել Էջմիածնի հռչակավոր ճեմարանի, որ տալիս էր, ինչպես որոշակի գիտեմ հիմա, արդի համալսարանի բանասիրական բաժանմունքից ոչ պակաս կրթություն: Նրանք երկհարկանի տուն են ունեցել՝ նկուղով և պատշգամբներով: Բայց 1918-21 թվականներին մեր գյուղացիք ստիպված են եղել երեք անգամ լքելու իրենց տուն ու տեղը: Եվ եթե իմ պապերի հսկայական գրադարանից մնացել էր միայն Նարեկը՝ հրդեհի սպին կաշվե դեմքի վրա և որբացած՝ զրկված ընթերցողից, ապա նրանց երկհարկանի տնից էլ մնացել էր լոկ այն, ինչ չի վառվում՝ գետնափոր նկուղը: Այնտեղ եմ ծնվել ես 1924 թվականի հունվարի 26-ին:

Պատմության կամեցողությամբ հորս կրթությունը վերջացել է գրաճանաչությամբ: Մայրս այդ բախտին էլ չի արժանացել: Հայոց այբուբենի ամենահեշտ գրվող տառը ս-ն է: Եվ փոքրիկ քույրս հաճախ էր մորս հոգին հանում. Բա ս գրել էլ չգիտե՞ս: Չգիտեր ու չգիտի...

Այդ պատճառով չէ՞ր արդյոք, որ ապրածս կյանքի կեսից ավելին (ամբողջ 23 տարի) անցավ ուսման վրա:

Դպրոց գնացի շատ վաղ՝ 6 տարեկան հասակում, ըստ որում արդեն գրաճանաչ և թվաբանական չորս գործողությանը տեղյակ: Միջնակարգն ավարտեցի գյուղում: Սիրում էի բոլոր առարկաները, այդ թվում նաև ֆիզիկա-մաթեմատիկականները: Դժվարանում եմ ասել, թե ի՞նչն էր ավելի մեծ հաճույք պատճառում. երազած վեպի ընթերցանությո՞ւնը, թե՞ երկրաչափական խնդիրների լուծումը:

Զարթոնքի տարիներ էին, բայց և դժվարին տարիներ: Չկար թուղթ ու մատիտ: Չկար դասագիրք: Հաճախ ամբողջ դասարանը սովորում էր մեկ հատիկ դասագրքով: Պակասում էին ուսուցիչները, եղածներն էլ՝ միջնակարգ և նույնիսկ թերի միջնակարգ կրթության տեր: 9-րդ դասարանում, օրինակ, մեր ֆիզկուլտուրայի դասատուն էր որքան հաղթանդամ, նույնքան համակրելի մի երիտասարդ: Նույն այդ երիտասարդը 10-րդ դասարանում ստիպված էր մեզ գրականություն ավանդել: Երեկ՝ ֆիզկուլտուրա, այսօր՝ գրականություն: Եվ դասավանդեց. գիշերները ես գրում էի հաջորդ օրվա մեր անցնելիք գրողի կյանքն ու գրական գործունեությունը, և առավոտյան նա թելադրում էր մեզ իմ գրածը, ըստ որում բոլորի հետ մեկտեղ նրա թելադրածը գրում էի նաև ես: Եվ այսպես՝ կլոր տարին...

Դեռ չէի ածիլվում, երբ ընդունվեցի Երևանի պետական համալսարանի բանասիրական բաժանմունքը՝ հիասթափեցնելով իմ բոլոր դասատուներին, բացի գրականության ուսուցչից և ... մորիցս, եթե սա իմանար, թե ի՞նչ բան է բանասիրականը, և ինչո՞ւ եմ ընդունվել այդ բաժանմունքը: Ուսուցիչներիցս յուրաքանչյուրը համոզված էր, որ պիտի ուսումս շարունակեմ իր առարկայի խորացմամբ: Գաղտնապահ երեխա էի: Ոչ թե ծածկամիտ, այլ գաղտնապահ: Այն ժամանակ ես չգիտեի, իհարկե, ինքնասիրություն, առավել ևս արժանապատվություն բառերը: Բայց հիմա գիտեմ, որ գաղտնապահությունը պայմանավորվում է այդ հատկանիշներով: Եվ գիտեմ նաև, որ գաղտնապահ երեխաները հետագայում դառնում են շա՜տ անկեղծ և ուղղամիտ մարդիկ...

Եվ գաղտնապահ էի հատկապես մի բանում:

Տասնմեկ տարեկան էի, երբ գրեցի առաջին ոտանավորս: Եվ ինչի՛ մասին չէր, այլ ո՛ւմ: Զինաիդայի՛ մասին: Այս Զինաիդան էլ դասընկերուհիս չէր, այլ... Տուրգենևի հերոսուհին: Գիրք չկար: Գյուղից գյուղ էինք գնում՝ գիրք խնդրելու: Կյանքումս մեծ գողություն էլ եմ արել. 3-4 հոգով կտրեցինք շրջակա 3-4 գյուղի դպրոցական գրադարանները՝ կեսգիշերին, գողության բոլոր կանոնների համաձայն: Գողություն՝ կարդալու ծարավից: Գլխավորը ես էի: Ու գրքերի մեծագույն մասն էլ ինձ էր հասնում: Ու կարդում էի ամեն ինչ. արգելված Րաֆֆու բզկտված վեպը (կեսն արտագրեցի), Դարվինի Տեսակների ծագումը (կոնսպեկտավորեցի), մենագրություն Դավիդ Ռիկարդոյի և Ադամ Սմիթի մասին (ինչպե՞ս հասկանայի), և նույնիսկ ... Ռազմական արվեստ (ի՞նչ հասկանայի): Եվ որովհետև այդ օրերին լույս էր տեսել Տուրգենևի Երկեր-ի 1-ին հատորը՝ ուրեմն նաև Առաջին սեր: Տասնմեկամյա մանուկն ի՞նչ էր հասկացել այդ սքանչելի վիպակից,- դժվարանում է ասել իր 41-ամյա աճորդը: Բայց որ նա իր առաջին ոտանավորը գրել է ոչ թե տոնածառի, Մայիսի 1-ի կամ մեկ այլ տոնի մասին, այլ տուրգենևյան Զինաիդայի,- սրտաշարժ փաստ չէ՞:

Կարդում էի...

Ու մերոնք երկյուղում էին, թե ... կգժվեմ: Գյուղացիք համոզված էին, որ շատ կարդալուց մարդկանց աչքերին կա՛մ սև ջուր է իջնում, կա՛մ խելքներն են թռցնում: Ծնողներիս վախը կրկնապատիկ էր, որովհետև մեր գյուղացիք համոզված են եղել, որ իմ հայրական պապը ... շատ կարդալուց գժվել է: Եվ անհիմն էլ չի եղել նրանց կարծիքը: Պատմում էին, որ նա՝ եզները լծած, սերմացուն ջորուն բարձած, գնում է վար անելու և ինչ-որ գիրք բացելով՝ մոռանում է ոչ միայն լծված եզների գոյությունը, այլև այն, որ սերմացուի 8-փթանոց պարկերը չի իջեցրել ջորուց:

Պապիս գժվածության մասին այսօրինակ տասնյակ այլ ապացույցներ էլ էին պտտվում: Բայց հետագայում, 30-ական թվականների վերջերին, նրա հատուկենտ ժամանակակիցները սկսեցին հիշել նույնքան և ավելի ապացույցներ՝ այս անգամ էլ այն մասին, որ պապս ոչ թե խելագար էր, այլ ... համարյա թե մարգարե, որովհետև ... օղորմածիկը ինչ որ ասում էր՝ կատարվեց...

Եվ, հավանաբար, պապական այդ արյունն էր շրջում մեջս՝ ստիպելով գիշերներ լուսացնել ձեռքս ընկած գրքի վրա և վախ ներշնչելով ծնողներիս, թե ես էլ շատ կարդալուց կգժվեմ: Եվ որովհետև նրանց խրատ-հորդորանքը արդյունք չէր տալիս (ես շարունակում էի գժվելու ճանապարհը), ապա անգրագետ մայրս հաճախ էր տեղիք տալիս հետևյալ երկխոսությանը.

-Էսքան որ կարդում ես, աչքերիդ մեռնեմ, ի՞նչ պիտի դառնաս. վարժապե՞տ:

-Բա ի՞նչ,- պատասխանում էի ես:

-Ոնց որ էս բոլոր վարժապետնե՞րը:

-Բա ո՜նց:

-Էհ, կուրանամ ես, չելա՜վ...

-Բա ի՞նչ կուզեիր, որ լինեմ:

Մայրս, ինչպես ասացի, անգրագետ էր: Նա, բնական է, չգիտեր ո՛չ գրող, ո՛չ էլ բանաստեղծ բառերը: Բայց նա ակամա լսում էր իմ ու քրոջս բարձրաձայն ընթերցանությունը, ուստի և գիտեր, օրինակ, Գիքորի տխուր պատմությունը: Այն ժամանակ նա տակավին միտը չէր պահել նույնիսկ Հովհաննես Թումանյանի անունը: Ուստի և իմ Բա ի՞նչ կուզեիր, որ լինեմ հարցին պատասխանում էր.

-Էսքան որ կարդում ես, գոնե դառնայիր էն Գիքորը գրողի պես մարդ:

Ես՝ գաղտնիքս մեծ - ինքս փոքրիկ, արդեն վաղո՜ւց համոզված էի (ո՛չ թե երազում էի, այլ համոզվա՛ծ էի), որ դառնալու եմ էն Գիքորը գրողի պես մարդ, այսինքն՝ գրող կամ բանաստեղծ: Բայց այդ մասին գիտեի լոկ ես ու մեկ էլ... Աստված: Եվ կյանքիս առաջին մեծ զարմանքն էր, թե որտեղի՞ց մայրս իմացավ այն, ինչ հայտնի է միայն Աստծուն: Այն ժամանակ ես չգիտեի, որ եթե բանաստեղծները Աստծու հետ ունեն միջնորդված առնչություն, ապա նրանց մայրերը Աստծուն հաղորդակից են անմիջապես...

էն Գիքորը գրողի պես մարդ դառնալու անկասկած համոզվածությամբ էլ ես համալսարան գնացի: Այն ժամանակ լրագրերում տպված ամեն մի ոտանավոր ինձ թվում էր գլուխգործոց և ոտանավորի գլխին կամ տակը տպված ամեն մի ազգանուն՝ հանճար: Բայց համալսարանական կյանքիս առաջին իսկ ամիսը իմ հափշտակության և համոզվածության վրա ոչ միայն պաղ ջուր լցրեց, այլև մտրակեց ինձ կյանքի այն խարազանով, որի շաչյունի բառացի թարգմանությունն է ուշքի գալ-ը:

Ամենից առաջ՝ իսկույն հասկացա, որ բան չգիտեմ, այսինքն՝ գիտեմ լոկ այն, ինչ գրված է եղել մեր քրեստոմատիայում. հատված մի վիթխարի վեպից (բայց ոչ վեպը), երկու ոտանավոր՝ մի մեծ բանաստեղծից (բայց ոչ բանաստեղծին), երկու սուտ ու կես ճիշտ (բայց ոչ խեղաթյուրված ճշմարտությունը), ոչ թե գրական քիչ թե շատ նկատելի ընթացք, այլ մի քանի տուփերի ոխերիմ հարևանություն՝ խոշոր բուրժուազիայի գաղափարախոս, մանր բուրժուազիայի ներկայացուցիչ, պրոլետարական գրականության վետերան, թթու նացիոնալիստ, կղերական մտածողության քարոզիչ... Նույնիսկ հայոց գրականությունից իմացածս ավելին չէր, քան Գերագույն Սովետի պատգամավորների ցուցակը. անուն-ազգանուններ՝ համառոտ կենսագրությամբ, և գործունեության առավել քան աչառու շարադրանք, բայց ոչ բուն գործունեություն:

Նաև չուշացա հասկանալ, որ անգրագետ եմ: Այն ժամանակ դեռ ականջիս չէր հասել Մ.Գորկու ահռելի ճիչը. Какое это счастье – быть грамотным: Բայց ինձ այդ ճիչը չհամակեց միայն, այլև սարսափի մատնեց, երբ ոչ թե իմացա ի լրո, այլ զգացի սեփական ուղնուծուծովս, որ եթե գրագետ լինելը դժվար է ընդհանրապես, ապա քառակի դժվար է գրագետ լինելը հայերենից, որովհետև հայոց լեզուն լավ իմանալ նշանակում է տիրապետել ... 4 գրական լեզվի (գրաբար, միջին հայերեն, արևմտահայերեն, արևելահայերեն): Իսկ եթե սրան էլ ավելացնենք, որ հայերենն ունի նաև 60 բարբառ, որոնցից շատերն իրարից ավելի են հեռու, քան ռուսերենը ուկրաիներենից, և որ իմ մայրենի բարբառը գրական հայերենին մոտիկ է նույնքան, որքան չեխերենը ռուսերենին,- ապա կուրվագծվեն հայերենը տիրապետելու դժվարության մոտավոր սահմանները:

Բայց իմ ահավոր հիասթափությունը չէր վերջանում միայն այսքանով՝ այս երկկողմանիությամբ: Իմ հիասթափությունը խորանարդվեց՝ ստանալով նաև երրորդ նիստ. հասկացա, որ ես ... բանաստեղծ չեմ:

Դա ինձ հասկացրեց, ամենից և ամենքից առաջ, Եղիշե Չարենցը:

Ես այդպես էլ բախտ չունեցա նրան տեսնելու. Երևան գալուցս 3 տարի առաջ նրան սպանել էին բանտում: Նրա գրքերն այրված էին. նրա անունը տվողին սպառնում էր բանտ ու աքսոր. ում երեկ պաշտոնապես կոչում էին սովետահայ գրականության ողնաշար, այսօր դարձել էր ժողովրդի թշնամի: Բայց դեռ մնացել էին մարդիկ, որոնք պահել էին նրա այս կամ այն գիրքը՝ իրենց և իրենց ընտանիքը կործանելու վտանգը կոխելով: Ու նրանց միջոցով էլ Չարենցը նստեց հանրակացարանային իմ չոր մահճակալին, մինչև վերջ բացվեց իմ առջև, և հենց այն է ուզում էր ասել, երբ ես կանխեցի նրան և ինքս ասեցի.

-Հասկացա, որ բանաստեղծ չեմ:

Հասկացա, որովհետև մինչև այդ կարծում էի, թե բանաստեղծությունը ոտանավոր գրելն է՝ օրացուցային այս կամ այն թվականի առթիվ, գովքն է՝ հանճարեղ առաջնորդի կամ նրա մարտական զինակցի, խառնուրդն է 2 բաժին ծաղկի և մի բաժին առվի ջրի, երբ պետք է՝ վերամբարձ - ճոռոմ ոճով (որ անում էին մարտիկ -պոետներ-ը), եթե հարկավոր է՝ աշուղական հանգով (որ բնագավառն էր հուզական լիրիկա-ի): Ես տակավին չէի նկատել, որ այսօրինակ գրականությունը, վերջին հաշվով, զբաղված է ոչ այլ ինչով, քան չակերտներ դնելով, իսկ հիմա սկսում էի հասկանալ, որ գրողի առաջնահերթ պարտականությունը փակագծեր բացելն է և ոչ թե չակերտներ դնելը: Ես դեռ չգիտեի, որ քաղաքականությունը միջնորդ է բանաստեղծի և ժամանակի միջև, բայց սկսում էի կռահել, որ այդ միջնորդը, տվյալ պայմաններում, ոչ այնքան գործ է սարքում, որքան փչացնում:

Ես սկսում էի փրփուրի և քափի ոչ բարով պոեզիան զանազանել ճշմարիտ բանաստեղծությունից և հասկանալ,

որ այս վերջինիս մասին է մեր 20-ամյա մեռած հանճարը ասել. Ո՜հ, հատակն են իմ փրփուրներս (Պ. Դուրյան).

որ ... բանաստեղծությունը շղթայել օրացույցին՝ նույնն է, թե Բախի խորալը նվագել ստադիոնում կամ Խորհրդավոր ընթրիքը փակցնել բաղնիքում.

որ ... ճշմարիտ բանաստեղծությունը գործ չունի ալելուա-ի և ամեն-ի հետ. ամենաշա՜տը՝ նա կարող է մարդկանց տոն պարգևել կամ մեղմել սգի կսկիծը.

որ ... ճշմարիտ բանաստեղծություն գրելը պիտի լինի ինքնազատագրության պես բան և ոչ թե թամադայություն.

որ ... բանաստեղծը ներքին այրման շարժիչ է և ոչ թե ջրաղացի անիվ՝ օտար մի ուժով պտտվող.

որ ... բանաստեղծ կոչումը կրծքանշան չէ՝ առնես ու ամրացնես կրծքիդ կամ գլխարկիդ. բանաստեղծը նա է, ով ունի իր ստորերկրյա ջուրը, իր արտեզյան երակը.

որ, վերջապես, գրելու և գրելացավի միջև ընկած է մի անտեսանելի անդունդ, մի երևակայելի, բայց անժխտելի ջրբաժան գիծ, մի, եթե կուզեք, փոքրիկ ... առվակ, որի մեջ, սակայն, հազարավորներն են խեղդվում:

Չարենցն ինձ օգնեց տեսնելու այդ անդունդը, այդ ջրբաժան գիծը և այն փոքրիկ առվակը, որի մեջ ես չուզեցի խեղդվել: Միայն Չարենցը հազիվ թե օգներ, եթե նրան չաջակցեր իմ սեփականությունը՝ ինքնասիրության և արժանապատվության զգացումը:

Լավ է լինել լավ ընթերցող, քան վատ գրող:

Ու ես երդվեցի այլևս ոտանավոր չգրել: Եվ իսկապես էլ չգրեցի: Ես ինձ տվեցի ուսման և, առաջին հերթին, հին հայերենի իմացությանը: Հայ բազմադարյան գրականությունը կամաց-կամաց դադարեց terra incognita լինելուց: Ես ինձ լրջորեն նախապատրաստում էի գրականագիտության և բանասիրության: Այսպես անցավ համալսարանական երկու տարիս: Չմոռանամ ասելու (մոռանալու բա՞ն է), որ համալսարանական ուսումնառությունս համընկավ պատերազմին. պատերազմն սկսվեց, երբ ես ավարտում էի առաջին տարվա դասընթացը, և ավարտվեց, երբ ես ավարտում էի համալսարանը: Պատերազմին չմասնակցելուս պատճառը տարիքս էր (միայն 2-րդ կուրսի վերջում զինվորական գրքույկ ստացա), և որովհետև 3-րդ կուրսը փաստորեն վերջին կուրս էր (4-5-րդ կուրսերին միանգամից ավարտեցրին ու բանակ տարան), ապա, ըստ գործող օրենքի, մեր կուրսեցիք броня-ի տակ եղան մինչև պատերազմի վերջը: Իմ փոխարեն 50-ամյա հայրս էր բանակում...

Ի՜նչ տարիներ էին: Հիշելն անգամ սարսուռ է պատճառում: Սով: Ցուրտ: Փայտոջիլների արշավանք: Էլեկտրական լամպի այրվելն անգամ հավասար էր հացի գրքույկ կորցնելուն, որովհետև նոր լամպ ճարելը համարյա թե անհնարին էր (տղաներից մեկին, որ շուտով գիտությունների դոկտոր է դառնալու, համալսարանից հեռացրեցին՝ արտաքնոցից մի լամպ գողանալու համար): Արտառոց է թվում, թե մենք ինչպե՞ս չմեռանք սովից կամ թոքախտից: Բայց չմեռանք: Ավելին. լցվեցինք նոր հյութերով, նոր ըմբռնողությամբ, նոր սիրով ու ատելությամբ...

Ես սիրում եմ լավ ձեռագիրը, ինչպես այլոք սիրում են լավ հագուստ կամ գեղեցիկ իրեր: Ու եթե շատերն են կոլեկցիոներություն անում, ապա իմ կոլեկցիոներությունն էլ դրսևորվում է գեղեցիկ գրեր ընդօրինակելու մեջ: Ու մի դասընկեր ունեի, որի ե-ն շատ հավանում էի և ջանում ընդօրինակելով յուրացնել: Հանրակացարանային սեղանի սփռոցը (այն էլ պատերազմի տարիներին) չէր կարող լինել այլ բան, քան լրագիրը: Հիշում եմ, որ այդ սփռոց-ի վրա ես անվերջ վարժվում էի ե գրելուն: Հետո չեմ հիշում ոչինչ. կարծես քունս տարած լիներ: Իսկ երբ արթնացա՝ բանից պարզվեց, որ լրագրի ամբողջ էջով մեկ գրվել է մի - տե՜ր Աստված - բանաստեղծություն: Այսպես ես, ակամա, երդմնազանց եղա (չէ՞ որ երդվել էի ոտանավոր չգրել), բայց գործածս մեծ մեղքը ինքս ինձ ներեցի, երբ կարդալով գրածս՝ տեսա, որ ե-ով սկսվող այդ ոտանավորը այլևս ոտանավոր չէ, այլ բանաստեղծություն:

Նշանավոր 1942-ին էր դա, այն թվականին, երբ բեկում սկսվեց պատերազմի մեջ: Իմ սեփական բեկումն էլ կատարվեց նույն թվականին:

Առաջին լուրջ բանաստեղծությունս, որ անտիպ է, ինչպես այդ տարիներին գրած իմ համարյա բոլոր բանաստեղծությունները, հենց այդպես էլ կոչվում է՝ Լինել թե չլինել: Ես գիտակցաբար որոշել էի չլինել: Իմ ես-ի տակ գտնվող ես-ը վճռել էր լինել...

Նույն թվականին էլ գրական ամսագրում խմբագիրը հանդգնեց տպել իմ առաջին բանաստեղծությունները*: Ասում եմ հանդգնեց, որովհետև կյանքը չուշացավ ապացուցելու, որ դա իսկապես հանդգնություն էր այդ օրերին: Խմբագիրը հեռացվեց (նաև այդ պատճառով): Իսկ ինձ դարձրեցին մի ... քայլող կախարան, որ զրնգացնում էր իր վրայից կախ տրված բազմաթիվ իզմ-երի զանգուլակները: Հիմա, մտովին վերադառնալով այդ օրերը, առավել պարզ եմ տեսնում իմ մեղքը, որ մոտենում էր հանցագործության. ես բաց դռներ չէի ծեծել, ուստի և իմ ճակատին շրխկացին բոլոր բաց դռները, և բանը վերջացավ այնպես, ինչպես ավարտվում է հիշածս Լինել թե չլինել բանաստեղծությունը. Դեռ սկիզբ չունեցած՝ ունեցա վերջ: Այլևս տպագիր ո՛չ մի տող՝ մինչև 1949 թվականը**:

Հին Եգիպտոսում մի սովորույթ է եղել. սանդալի ներբանին նկարում էին թշնամուն, այսպիսով ամեն օր կոխկրտում էին նրա արժանապատվությունը: Սանդալ ամեն ոք կարող է ունենալ, բայց ամեն մի արժանապատվություն գետնին չի փռվում, որ կոխկրտվի: Արժանապատվությանս կողքին էլ դեռ այնքան շատ բան կար անելու, որ տպագրվելու կամ իզմ-երից ազատագրվելու մասին մտածելու ժամանակ չկար: Ավարտեցի համալսարանը: Ընդունվեցի ասպիրանտուրա՝ Հայոց հին և միջնադարյան գրականություն մասնագիտությամբ: Վերջացել էր արյունոտ պատերազմը, բայց միայն պատերազմական վերքերը չէին, որ մխում էին. բացվում էին նորանոր վերքեր: Հայրենիքի հայրը հայրենիք ասելով սեփական կալվածք էր հասկանում: Բոլոր ժամանակների հանճարը, երդվելով պատմության անվամբ, չէր հասկանում, որ անհնարին է կռվել պատմության հետ: Եվ բոլոր ժողովուրդների հայրը չէր ուզում հասկանալ, որ պետք չէ բոլոր ժողովուրդների հերն ու մերը անիծել՝ ժողովուրդ բառը դարձնելով դիմակ՝ աբսոլյուտիզմի համար: Ասում էր՝ կադրերն են որոշում ամեն ինչ, բայց այդ կադրերի ֆիզիկական կամ բարոյական ոչնչացումը իր հաճույքներից մեծագույնն էր: Մարդուն կոչում էր ամենաթանկ կապիտալ, բայց այդ կապիտալը ծախսում էր այնպես, կարծես թշնամական երկրի ավար լիներ: Մի անգամ անկեղծ եղավ՝ մարդուն կոչեց винтик: Բայց դա էլ կիսատ անկեղծություն էր, որովհետև նա մարդուն ոչ միայն винтик էր համարում, այլև կեղտոտ բուրդ կամ փալաս, որոնք լվացվում-մաքրվում են, ինչպես գիտենք, ծեծելով: Բայց մարդը, նույնպես գիտենք, որքան винтик չէ, առավել ևս կեղտոտ բուրդ կամ փալաս չէ...

Գեղեցիկը միշտ չէ, որ առողջ է, մինչդեռ առողջը միշտ գեղեցիկ է: Գեղեցիկ էր մեր երազանքը, գեղեցիկ էր մեր նպատակը, գեղեցիկ էին մեր խոսքերն ու կոչերը: Բայց անառողջ էր կյանքն ու իրականությունը: 37 թվականը ողջ աշխարհի համար ունի միայն մեկ նշանակություն. 37-ը մարդու նորմալ ջերմաստիճանն է: Իսկ մեզ համար դա (37 թվականը) ջերմաստիճանի մի այնպիսի աննորմալ բարձրացում էր, որ միլիոնավոր մարդկանց սառցահարեց մենախցերում, Սիբիրում, բևեռամերձ գոտում, իսկ մնացածներին էլ՝ իրենց տանը, իրենց սրտի մեջ: Շքահանդեսներ և հոբելյաններ սիրող Հայրենիքի հայրը չկարողացավ չկատարել 1937-ի 10-ամյա հոբելյանը՝ 1946-48 թվականները դարձնելով 1937-ի վերահրատարակություն: Այս ամենը առավել սուր էր զգացվում արվեստի և գիտության աշխարհում, որտեղ գործողներին նա կոչում էր օգնական վսեմ բառով, բայց փաստորեն դա նվաստացուցիչ պոչ-ի իմաստն ուներ: Մեր կյանքն այլ բան չէր, քան պարտքի վեհ գիտակցություն, և մի՞թե արժեր, որ մեր կյանքն անցներ պարտքի այդ վեհ գիտակցության և մահալից տագնապի արանքում: Մեր կյանքն այլ բան չէր, քան անմնացորդ ծառայություն երկրին ու ժողովրդին: Եվ արժե՞ր այդ վսեմ ծառայությունը հանգեցնել լեզվազուրկ և մտազուրկ ծառայի դերին: Այդ տարիներին ամեն ազնիվ մարդ եթե պիտի ծիծաղեր, ապա արցունքների միջից, այնինչ ստիպված ծիծաղում էին արցունքոտվելու չափ: Բոլոր թվերից երջանկագույնը դարձել էր 3-ը, որովհետև դա էր խորհրդանիշը Նորին Մեծություն Միջակության: Լավագույն անտառի նմուշը ... գազոնն էր: Արվեստագետի ստեղծագործությունը նմանվել էր խնդիր լուծող աշակերտի գործի. խնդրագրքի վերջում տրված էր խնդրի պատասխանը. արվեստագետի գործն էր ամեն ինչ անել, որպեսզի ստացվի նախապես տրված պատասխանը: Մինչդեռ արվեստագետը աշակերտ չէ, այլ մաթեմատիկոս, որ ինքն է նորանոր խնդիրներ կազմում: Ամեն ինչ արվում էր, որ բանաստեղծությունը դառնա պատրաստի պատասխան նախապես տրված հարցի, ինչպես, օրինակ, պիոներների մի՛շտ պատրաստ պատասխանը: Մինչդեռ բանաստեղծության աշխարհում կարող է տեղ ունենալ ամեն արարած, բացի ... թութակից: Իսկ մեր այն ժամանակվա վեպերի ճնշող մեծամասնությո՞ւնը. դրանք անպատճառ պիտի վերջանային այնպես, ինչպես Սուրբ Գիրքը՝ Հայտնությամբ և Ահեղ Դատաստանով. չարերը պիտի պատժվեին, բարիները ... պարգևատրվեին...

Հայերս առած ունենք. Մեռածի ետևից՝ կա՛մ լավը, կամ ո՛չ մի բան: Բայց խոսքը Ստալինի մասին չէ, այլ ստալինիզմի, որ անհատ չէր, այլ երևույթ, իսկ եթե անհատ էր, ապա ծնել էր պաշտամունքը ոչ միայն Անհատի, այլև Անհատազրկության: Ուստի և սեփական կարծիք ունենալը հավասարվել էր հերետիկոսության: Չէր կարելի ունենալ նույնիսկ սեփական բառապաշար. համանիշների խրձից ընդունելի էր միայն մեկը՝ այն, որ մաշվում էր լրագրերի մեջ: Հարյուրավոր բառերի և դարձվածքների վրա դրված էր տաբու, այդ թվում նաև ես-ի՝ իր բոլոր հոլովաձևերով: Մինչդեռ զսպվածությունը հասցրել էին համարյա թե քաղաքական մեծ խելքի կամ հավատամքի աստիճանի՝ մոռացության տալով, որ նմանօրինակ զսպվածությունը կարող է իր հերթին հասցնել երիկամների անբուժելի հիվանդության, իսկ այդպիսի հավատամքից կարող է մեռնել ինքը՝ հավատը...

Բախտավորությունը հազար ու մի ձևերով է դրսևորվում: Բայց դրանց մեջ լավագույնը, ըստ իս, ճիշտ սերվելն է: Մարդիկ միշտ գոհ են իրենց խելքից և դժգոհ իրենց բախտից: Թող նույն մարդիկ ինձ արտառոց բացառություն համարեն. ես գոհ եմ իմ բախտից: Ես, ինչպես երևում է, ճիշտ էի սերվել: Սկսած 1942-ից, այսինքն՝ իմ գիտակցական կյանքի սեմից, ես կյանքին ու աշխարհին նայում էի այնպես, ինչը հետագայում (XX համագումարի որոշումներով) դարձավ համընդհանուր կանոն մեր կյանքի ու երկրի համար: Շնորհիվ այս բանի էլ, իմ շատ գրչակիցների համեմատությամբ, ես կարողացա խուսափել շատ մեղքերից: Մեղքերից, բայց ոչ դժբախտությունից: Իմ կյանքի լավագույն տասնամյակը անցավ ինքնամաքառման մեջ. ամեն ինչ գնաց երկու բանի վրա: Նախ՝ դիմանալու: Դիմացա, բայց ի՜նչ գնով: Իմ տասը տարվա աշխատանքը մնաց ու մնում է գզրոցում. իր ժամանակին՝ չէր կարելի, իսկ հիմա՝ չարժի: Այդ տարիներին ես հասկացա, որ մի բան մտածել և այլ բան ասելը անբարոյականության վատթարագույն տեսակն է, ինչպես որ հարկադրաբար սիրելն էլ վատթարագույն շնականությունն է: Ես այն ժամանակ չգիտեի, որ կվակուտի ցեղի հնդիկների համար ապրանք կամ դրամ պարտք վերցնելը հավասարազոր է խայտառակության: Պարտք վերցնողը գրավ է դնում իր անունը և մինչև վերադարձնելը մնում է անանուն: Ծանոթները նրան հանդիպելիս բարևում են ձեռքի արհամարհական թափահարմամբ կամ արհամարհական կանչով: Բազմատեսակ կարիքների մեջ՝ ես գերադասեցի պարտք չվերցնել, որովհետև արվեստագետն իր անունը պիտի թանկ գնահատի իր կյանքից էլ առավել: Ես տեսնում էի, որ իմ շրջապատում, կվակուտի ցեղի վերոհիշյալ սովորույթին հակառակ, պարտք վերցնողները իրենց անունը ոչ միայն գրավ չեն դնում ու մնում անանուն, այլև, ընդհակառակը, դրանով իսկ մեծ անուն են հանում: Բայց ես գիտեի, որ դա անցողիկ է: Ես գիտեի, որ լերմոնտովյան на время - не стоит труда խոսքը որքան սիրո մասին է, կրկնակի՝ արվեստի: Ես հասկացել էի, որ ժամանակը արվեստի համար պիտի բարի հայր լինի և ոչ թե բռի ամուսին. ժամանակը պիտի պահի ու մեծացնի նրան, մանկան պես, և ոչ թե բռնաբարի ու խոհանոց քշի: Առածն ասում է, որ եթե ժամանակը սրտովդ չէ, դու ժամանակի սրտովը եղիր: Այս առածի մեկ ուրիշ արյունակիցն էլ ձայնակցում է, թե՝ որտեղ հաց՝ այնտեղ կաց: Եթե սրանք ուղեցույց կարող են լինել նույնիսկ ամեն մարդու համար, ապա ոչ արվեստագետի: Եվ արվեստագետ է եղել այն եբրայեցին, որ շշնջացել է ոչ միայն հացիւ կեցցե... Եվ արվեստագետ կլինի նա, ով կհասկանա, որ ըմբռնել չի նշանակում ընդունել, և որ դղիրդը միշտ սկսվում է շշուկից, ուստի և պիտի ականջալուր լինել ժամանակի շշուկին ավելի, քան դղիրդին...

Այս է, որ կոչվում է դիմանալ: Բայց մարդը ժայռ չէ. այս դեպքում դիմանալն էլ որևէ արժեք չէր ունենա: Մարդու լավագույն բնորոշումը, ըստ իս, Պասկալինն է, որ մարդուն դյուրաթեք եղեգնի հետ է համեմատում. եղեգնի, բայց մտածո՜ղ եղեգնի:

Ահա թե ինչու իմ կյանքի լավագույն տասնամյակը գնաց ոչ միայն դիմանալու, այլև ... հարկադիր համակերպության վրա: 50-ական թվականների սկզբին ես զբաղված էի սիզիֆյան աշխատանքից էլ դժվար գործով. աշխատում էի ... ձայնս փոխել: Իմ առաջին գրքույկը (Անմահները հրամայում են), որ լույս տեսավ 1948-ին***, համեմատաբար պակաս աղմուկ հարուցեց, քան առաջին բանաստեղծություններս մամուլում: Բայց երկրորդ գրքի հարցը հասավ անլուծելիության: Չափածո ակնարկը, հանգավորված ռեպորտաժը, պատմողական-նկարագրական ոտանավորը գրավել էին ոչ միայն գրական շուկան, այլև դարձել գրական քաղաքականության վարիչը: Ու ես էլ փորձեցի գրել մի չափածո վիպակ, որ նախապես կոչվում էր Գո՞մ, թե՞ պալատ: Ագրոքաղաքներ կառուցելու ժամանակներն էին: Իմ ձեռագրին ծանոթացողները սարսափեցին. չէ՞ որ վերնագիրն իսկ դեմ էր գլխավոր գծին: Բայց քանի որ նրանք շահագրգռված էին այդ պոեմի հրատարակմամբ, ապա ինձ ստիպեցին չո՜րս անգամ վերամշակել: Ես արդեն տեսնում էի, որ մորթին քերթելուն չարժի, բայց ստացվել էր այն անեկդոտի պես, երբ արջի հետ ակամա մենամարտողին ասում են. Արջին բա՛ց թող ու փախի՛ր, իսկ նա խեղճ-խեղճ պատասխանում է. Ես թողնում եմ, բայց արջը ինձ չի թողնում: Չորս անգամ վերամշակելուց (այսինքն՝ ամեն ինչ հիմնովին փչացնելուց) հետո էլ արջն ինձ բաց չթողեց. Հայպետհրատը պատրաստի շարվածքը ցրեց: Եվ այդ բազմաչարչար ու տխուր պոեմը առաջին անգամ լույս ընծայեց մոսկովյան Советский писатель-ը 1953-ին (Друзья из Советашена վերնագրով) և միայն դրանից հետո՝ Հայպետհրատը (Անհաշտ մտերմություն վերնագրով):

Այդ պոեմի վրա տառապելու տարիներին ես հասկացա, որ մենք զբաղված ենք անհնարինը հնարավոր դարձնելու տանջալից ինքնախաբեությամբ. ամեն կերպ կեղծելով՝ անկեղծ խոսք ասել, ամեն տեսակ ստելով՝ ճշմարիտ խոսել: Ու եթե դրան ավելացվի և այ՛ն, որ գոնե ես այդ անելիս հարկադրված էի փոխել նաև սեփական ձայնս, ապա պարզ կդառնա ինքնազզվանքի այն զգացումը, որ գնալով պատում էր ինձ, ինչպես բորբոսը հացին: Այդ պատճառով էլ, երբ լույս էր տեսնում իմ 3-րդ ժողովածուն (Սիրո ճանապարհը), ես արդեն լքել էի ինքս ինձ՝ խճճվելով մի այնպիսի ճգնաժամի մեջ, որ առավել անտանելի է, քան տնտեսական կոչվածը, որովհետև կոչվում է հոգեկան:

Այդ տարիներին ես արդեն ավարտել էի ասպիրանտուրան, համարյա վերջացրել էի դիսերտացիոն մենագրությունը, որի պաշտպանությունը, սակայն, նույնպես անհնարին դարձավ, որովհետև ամբողջ երկրով մեկ տարածվել էր հերթական кампания-ն՝ այս անգամ էլ ընդդեմ պատմական թեմատիկայի: Հայ հին գրականության ու բանասիրության մեջ խորացած իմ ընկերներից շատերը, լքելով իրենց տարիների աշխատանքը, միանգամից դարձան սովետահայ գրականության մասնագետներ, և գրվեցին դիսերտացիաներ այնպիսի մարդկանց կյանքի ու գրական գործունեության մասին, որոնք, եթե ապրեին Նոյ նահապետի չափ էլ՝ չէին կարողանա արժանանալ նման բախտի: Այդպես վարվողները ստիպված էին հետևել իմաստնությանը այն առածի, որ արդեն հիշեցի. Եթե ժամանակը սրտովդ չէ՝ դու ժամանակի սրտովը եղիր: Ես չկարողացա և... կրկին դարձա 1-ին կուրսի ուսանող՝ այս անգամ արդեն Մոսկվայի Գորկու անվան գրական ինստիտուտում:

Մոսկովյան կյանքիս առաջին տարիները լցված էին նույն հոգեկան ճգնաժամով: Յոթ ինստիտուտ ու համալսարան չէին կարող տալ այն, ինչ տալիս է ուսուցիչներից մեծագույնը՝ տառապանքը: Հիմա ես գիտեմ, որ մեծ և անծանոթ քաղաքի փողոցներում, սառնամանիքի ու բքի մեջ շրջելիս, ոչ թե ես էի փնտրում իմ կորուստը, այլ իմ փախստական էությունն էր փնտրում ինձ: Եվ մենք, վերջիվերջո, հանդիպեցինք՝ 4-մետրանոց մի սենյակում, որտեղ սեղան դնելու տեղ էլ չկար: Հանդիպեցինք և որոշեցինք վերջ տալ մեր խռովությանը՝ մեկ վճռական պայմանով. գրել այնպես, կարծես աշխարհում ո՛չ Գուտենբերգ է եղել, ո՛չ էլ ընթերցող կա:

Դա նշանակում էր՝ նախ.

մի ավելորդ անգամ էլ հաստատել Բերնարդ Շոուի այն ճշմարիտ խոսքը, թե բանաստեղծները բարձրաձայն խոսում են իրենք իրենց հետ, իսկ աշխարհը ականջ է դնում:

Դա նշանակում էր՝ նաև.

հետևել Ստենդալի իմաստնագույն խրատին. Нужно научиться не льстить никому, даже народу:

Այս ընդգծված նախ-ն ու նաև-ը կարելի է ճյուղավորել երակների պես, բայց դա մեզ հեռուն կտանի, ուստի և շտապեմ ասել, որ այդպե՛ս և միա՛յն այդպես գրվեցին իմ հետագա երեք գրքերը: Նրանցից առաջինը, որ լույս տեսավ 1957-ին, խորագրված է Նորից քեզ հետ: Առերևույթ կարելի է կարծել, որ խորագիրը վերաբերում է քնարական հերոսուհուն: Չեմ ուզում ժխտած լինել, բայց կուզեի ավելացնել, թե դա առավել վերաբերում է իմ էությանը, որ փախստական էր դարձել, և իմ ձայնին, որ փոխել էի ջանում:

Արդեն վաճառքի պատրաստ այդ գիրքը փակվում էր սիրային մի պոեմով, սակայն վերջին րոպեին հարկ եղավ գիրքը ենթարկել կեսարյան հատման և պոեմը հանձնել որբանոց, այսինքն՝ հեղինակին: Այդ պոեմը հետագայում, Ե. Եվտուշենկոյի թարգմանությամբ, լույս տեսավ Новый мир-ում՝ բորբոքելով կրքոտ վեճեր և, մի անվանի քննադատի օգնությամբ, ինձ արժանացնելով ապրելու այն պահունակում, որտեղ գրանցել էին նաև Դուդինցևին, Յաշինին, Գրանինին...

Իսկ այդ ընթացքում ես, միայն մեկ ընթերցողի՝ ինձ համար, վերջացնում էի իմ հաջորդ գիրքը՝ մոտ 6000 տողանոց Մարդը ափի մեջ ժողովածուն: Իմ մի գրքույկը նույն այս վերնագրով լույս է տեսել ռուսերեն՝ 1960-ին: Դա բոլորովին ուրիշ ժողովածու է՝ քաղված Նորից քեզ հետ գրքից: Իսկական Մարդը ափի մեջ ժողովածուն լույս տեսավ միայն 1963-ին և անծանոթ է ռուս ընթերցողին:

Մոսկվայում գրվեց մի երրորդ գիրք էլ, որ միայն պայմանաբար կարելի է պոեմ կոչել: Դա էլ էր գրված միայն ինձ համար՝ պարզապես իբրև ինքնազատագրություն, իբրև թոթափումն այն ապրումների և խոհերի, որոնք տարիներ շարունակ կրծում էին իմ հոգեպատերը՝ ավտոմատիկ առնետների նման:

Իմ գիտակցական ամբողջ կյանքում ես տառապել եմ, եթե կարելի է ասել, կոմիտասասիրությունից: Իմ ազգի մեծագույն զավակներից մեկը, որին բնությունը օժտել էր այն ամենով, ինչի համագումարը բնորոշվում է հանճար կարճ բառով, ծնվել էր ամենաբախտավոր և ամենադժբախտ աստղի տակ: Բոլորովին որբ, մայրենի լեզուն համարյա թե մոռացած, միայն ձայնի (և որբության) շնորհիվ Էջմիածնի ճեմարան ընկած, ուստի և կուսակրոն դարձած, իր համակ լուսեղենությունը մշտնջենական սևերի մեջ պարփակած այդ մարդակերպ ոգին ի վերջո իսկապես էլ ոգեղինացավ. ականատես այն ցեղասպանությանը, որի առաջնությունը գերմանական ֆաշիստներին չի պատկանում, այլ օսմանյան թուրքերին, Կոմիտասը խելագարվեց 1915-ին և ամբողջ քսա՜ն տարի ապրեց փարիզյան հոգեբուժարանում՝ իբրև մի անթաղ մեռել, իբրև անփուտ սրբություն: Գրել Կոմիտասի մասին հավասարազոր էր գրել հայ ժողովրդի վերջին 100 տարվա պատմությունը՝ ժողովրդի կյանքով ու երազանքներով, կենցաղով ու գոյամարտով, երգերով ու լացով, եվրոպական դիվանագիտությամբ ու թուրքական բարբարոսությամբ, ազգագրությամբ ու ազգագիտությամբ, անցյալով և ապագայով:

Ես ոխերիմ թշնամություն ունեմ այն պոեզիայի հանդեպ, որ հիմնվում է մասին-ի վրա ու շուրջ, ինչպես թրթուրը՝ մրգածաղկի: Ես էլ պոեզիա չեմ համարում այն ամենը, ինչ կարող է գրվել արձակով, ինչ կարող է պատմվել: Ուստի և իմ Անլռելի զանգակատունը գրված է ոչ թե Կոմիտասի մասին, այլ Կոմիտասի առթիվ, և 7000 տողանոց այդ երկը ո՛չ ես, ո՛չ էլ որևէ ընթերցող չի կարող պատմել թեկուզ 7 րոպե:

Անլռելի զանգակատուն-ը լույս տեսավ 1959-ին: Նա 3 անգամ վերահրատարակվել է արտասահմանում. Հայպետհրատը շուտով գրախանութներ կհանի իր 2-րդ հրատարակության մասսայական տպաքանակը. անցել է 7 տարի, բայց մինչև հիմա էլ երբեմն հավատս չի գալիս, թե նա լույս է տեսել: Բանից պարզվում է, որ տպագրվելու ամենակարճ ուղին տպագրվելու մասին բնավ չմտածելն է ... և հասկացված լինելը բնավ էլ չի նշանակում լինել հասկանալի...

Անլռելի զանգակատուն-ից հետո լույս տեսավ իմ Մարդը ափի մեջ ժողովածուն, որը տեղիք տվեց անլռելի խոսակցությունների և իմ Զանգակատան երկրպագուներից ոմանց հիասթափեցրեց: Ինչո՞ւ-ի պատասխանը ինձնից ավելի լավ կարող է տալ անգլիացի Մոեմը: Она (публика) любит новое, но лишь тогда, когда оно соответствует старым понятиям, когда оно волнует, но не тревожит. Она (публика) любит мысли при условии, что они облечены в образы, только мысли эти должны быть такие, какие ей самой приходили в голову, но по недостатку смелости остались невысказанными:

Ինչո՞ւ-ին կարող է պատասխանել նաև ժողովուրդն իր առածով. Մարդն իր չիմացած բանի թշնամին է:

Ճիշտ է, որ գրողը դրսևորում է այն, ինչ ուրիշները նկատել, բայց չեն տեսել, զգացել, բայց չեն հասկացել, ապրել, բայց չեն կարողացել արտահայտել: Ճիշտ է, բայց թերատ է: Իսկական գրողը նա է, ով նաև տեսնում է բաներ, որ այլք չեն տեսել, զգում է բաներ, որ ուրիշները չեն զգացել, ապրում է բաներ, որ ամեն ոք չի ապրել և չի կարող ապրել: Անցյալ և արդի գրականության տարբերությունը, ընդհանուր և կոպիտ սահմանագծումով, ըստ իս, այն է, որ եթե հները ասում էին այնպիսի բաներ, որ ամեն մարդ կարող է իմանալ, բայց չգիտի, ապա նորերը պիտի հոգ տանեն ասելու այնպիսի բաներ, որոնք, իրենց կարծիքով, մենք չգիտենք և չենք կարող իմանալ, եթե իրենք չլինեին: Ուստի և՝ եթե որևէ մեկը ասում է այնպիսի բան, որ ես գիտեմ, կարող է ինձ իր ընթերցողը չհամարել, որովհետև ես՝ ընթերցողս, ավելի անճարակ չեմ, քան ռադիոունկնդիրը. կարող եմ անջատել ռադիոն, այսինքն՝ փակել գիրքը:

Այս պատճառով էլ՝ ես արդի պոեզիան երևակայում եմ ոչ իբրև գիծ, այլ իբրև կետգիծ: Արանքներ կան կետի և գծի միջև: Դրանք ավելորդ մանրամասներն են (այն, ինչ կարող է պատմվել), ծանոթ տեղերը (այն, ինչ ենթադրվում է), անհարկավոր կամրջակները (միտքը, ինչպես ստվերը, թռչում է ձորերի ու վիհերի վրայով), կեռերն ու ճարմանդները (երևակայությունը, ինչպես շողը կամ անձրևը, երկինքը կապում է երկրին): Այս պատճառով է, որ արդի բանաստեղծությունը հաճախ շատերին թվում է խրթին, ոմանց՝ նույնիսկ անտրամաբանական: Այս պատճառով է, որ ընթերցողների հետ քննադատներից շատերն էլ բանաստեղծներին դատում են այսպես կոչված պարզության և բյուրեղացման դատակետերով:

Բայց պարզության հարցը շատ բարդ է: Կա քայլվածքի պարզություն: Իսկ ճշմարիտ բանաստեղծությունը նման է... պարի, ուրեմն և մեկ այլ պարզության պետք ունի: Ոչ մի բանաստեղծ, եթե նա հոգեկան խախտում չունի (Պավլովի խոսքով՝ если он не утрированный художник), չի կարող դիտմամբ բարդացնել իր խոսքը՝ это противопоказано творчеству!: Բայց բանաստեղծը պետք է լինի հասկացված և ոչ թե հասկանալի: Սա այլ բան չի նշանակում, քան այն, ինչ վերին հրամայականն է բոլոր արվեստագետների համար. չենթարկվել հաջողության հրամանատարական հավսա՜ր կանչին, չհաճոյանալ ընթերցողին (վերհիշենք Ստենդալի խորհուրդը): Որովհետև արվեստագետը շատ ավելի դժբախտ ծնունդ է, քան ժողովուրդը. մինչ ժողովուրդ կոչվածը մշտապես ենթակա է աճման և աճում է շարունակ (սերունդների հերթափոխությամբ), ապա արվեստագետ կոչվածը զուրկ է այդ հնարավորությունից այն պարզ պատճառով, որ ունի ընդամենը մեկ սերնդի կյանք: Ուստի և մեծ է այն արվեստագետը, որ ի սկզբանե (այսինքն՝ իր կարճ կյանքի ընթացքում) աճված է այնքան, ինչքան կարող է աճել ժողովուրդը գոնե մի քանի (լավ է՝ բազում) սերունդների հերթափոխության ընթացքում:

Խոսում են նաև սեղմությունից և տնտեսումից:

Բայց կա սեղմություն սեղմիրանի: Եվ կա բարձրահասակ ու թիկնավետ մարդուն կարճլիկ ու նեղլիկ հագուստ հագցնելու սեղմությունը:

Եվ կա տնտեսումն, որ գալիս է ոչ այլ ինչից, քան ընչազրկությունից:

Հոլովում են բյուրեղացումը:

Իսկ այժմ մեզ, ըստ իս, շատ ավելի պետք է լուծույթ, քան բյուրեղացում: Չէ՞ որ բյուրեղացումն այլ բան չէ, քան մեկ նյութի գերհագեցվածություն, մինչդեռ արդի բանաստեղծությունը պիտի դառնա շատ նյութերի անմնացորդ լուծույթ:

Այլ կերպ ասած՝ ես արդի բանաստեղծության հիմնական տիպարը, երաժշտական տերմինով արտահայտված, համարում եմ ոչ թե երգային մտածողությունը, այլ սիմֆոնիզմը: Ոչ թե մենաձայնությունը, այլ բազմաձայնությունը: Եվ սիմֆոնիզմ ու բազմաձայնություն ասելիս ես չեմ ենթադրում անպատճառ սիմֆոնիա (պոեմ) կամ երգչախումբ (դրամատիկական պոեմ): Սիմֆոնիզմ և բազմաձայնություն՝ նույնիսկ 10-15 տողանոց բանաստեղծության մեջ: Ոչ թե երգ, որի եղանակը վերջանում է առաջին տնով (հետագա բոլոր տների խոսքերն են փոխվում, իսկ եղանակն ու կրկներգ-рефрен-ը մնում են նույնը), այլ երգ, որի յուրաքանչյուր հաջորդ տուն-куплет-ը նախորդ տան եղանակը փոփոխակում ու զարգացնում է բոլորովին այլ ձևերով: Իսկ սիմֆոնիկ-զարգացած երաժշտությունը ոչ թե բացառում, այլ ենթադրում է նաև այն, ինչ կոչվում է դիսոնանս, որ բանաստեղծության տիտղոսավոր և անտիտղոս գնահատողները հաճախ կոչում են կոպիտ տեղեր կամ արձակայնություն: Եկեք երաժիշտներին չծիծաղեցնենք մեզ վրա. դիսոնանսը երաժշտության ու երաժշտի թուլությունը կամ անզորությունը չէ, այլ ուժը և կարողությունը: Փայտի հատկանիշներով չի կարելի դատել պլաստմասսայի մասին, թեպետև երկուսն էլ շինանյութ են: Եվ երգային մտածողության չափանիշը չի կարելի էտալոն դարձնել սիմֆոնիկ մտածողության համար:

-Իսկ ինչո՞ւ և անպատճա ՛ռ սիմֆոնիկ,- կարող են հարցնել իրավամբ:

Պատասխանի համար պետք է դիմել ոչ թե ինձ, այլ դարին, ավելի ճիշտ՝ դարի ժամանակակից պատգամախոսին, որ կոչվում է քվանտային տեսություն, հարաբերականության տեսություն, ատոմային էներգիա, հրթիռ կամ արբանյակ,- ինչպես կուզեք:

Իսկ անհամեստությո՞ւն կհամարվի, եթե ասեմ, որ ժամանակակից մարդը առավել բարդ կառուցվածք ունի, քան Դանեմարքայի արքայազնը: Այդ դեպքում արտահայտվեմ ավելի համեստ. մի՞թե մենք ավելի բարդ չենք, քան նույն այդ արքայազնի զրուցակիցները՝ գերեզմանափորը կամ խեղկատակը: Գոնե պիտի ամաչել այդ գերեզմանափորից ու խեղկատակից և XX դարի բանաստեղծությունը չըմբռնել իբրև խաղիկների բազմահարկություն: Խորալներ են ղողանջում մեր հոգում, իսկ մեզ ուզում են հաճույք պատճառել ճաշարանային նվագախմբով. ռեքվիեմների կարիքն է մեզ տանջում, իսկ մեզ խորհուրդ են տալիս գնալ պարային հրապարակ. սիմֆոնիաների են ծարավ մեր ականջները, իսկ մեր նույն ականջները քաշում են հենց այդ պատճառով և ականջներից քաշելով՝ ստիպում են լսել հովվական այն շվին, որ ընդամենը երկու ծակ ունի՝ մեկի անունը Հույզ, մյուսի մականունը՝ Սիրտ:

Վաղուց է եկել ժամանակը մտածող, մտավորական, իմացական հերոսի՝ լինի դա քնարական հերոս, թե հերոս վեպ ու վիպակի: Ու եթե այսպես դատենք՝ արժի՞ արդյոք այդքան շատ խոսել ժողովրդական բանահյուսությունից օգտվելու, դա մշակելու-վերամշակելու անհրաժեշտության մասին: Բանահյուսությունն ունի իր անկրկնելի հմայքն ու հարստությունը: Եվ ամեն ազգի գրող էլ, ծնվելով և մինչև մեռնելը, օգտվում է դրանից, ինչպես օդից: Բայց չմոռանանք, որ բանահյուսությունն այլևս չի զարգանում, որովհետև չի կարողանում (անեկդոտները չհաշվենք): Ու եթե դեռ զարգացող բանահյուսություն կա՝ դա էլ միայն հետամնաց ազգերի մեջ:

Արդ՝ հարաբերականության տեսության աղը ծամած, քվանտային տեսությունը համտեսած, կիբերնետիկայով կոկորդ ողողող ընթերցողիս և ընթերցողիդ ինչպե՞ս պիտի հոգեպես գոհացնես քո ֆոլկլորային մտածողությամբ: Գրականությունը երգի և պարի ազգային անսամբլ չէ, և ոչ էլ համերգային դահլիճներում օր ու գիշեր ելույթ են ունենում նմանատիպ անսամբլներ միայն:

Պետք է սովորել գոնե շեքսպիրյան գերեզմանափորից... կամ խեղկատակից...

Այստեղից էլ՝ ընդամենը կես քայլ է մինչև ազգայինն ու միջազգայինը, ավանդականն ու նորարականը:

Վերջին տարիներս շատ է խոսվում այդ մասին: Եվ ասվում են շատ ծանոթ ու պարզունակ բաներ: Վնաս չունի: Ինչպե՞ս պատահեց, որ Կոպենհագենը դարձավ տեսական ֆիզիկայի Մեքքան և դաստիարակեց այդքան շատ տաղանդավոր ֆիզիկոսների,- սովետական անվանի ֆիզիկոս Տամմը մեկ անգամ հարցրել է Նիլս Բորին: Եվ Նիլս Բորը, որի անունը միշտ հիշվում է Այնշտայնի անվան հետ, պատասխանել է. Право не знаю. Быть может, только потому, что мы не боялись наивными вопросами обнаружить наше невежество: Ուրեմն մեզ էլ չի խանգարի հարցադրումների պարզունակությունը, միայն թե հարցադրումներ լինեն: Եվ անկարելի է գրականությամբ զբաղվել լրջորեն ու չխառնվել այն վեճին, որ մղվում է ազգայինի և միջազգայինի, ավանդականի ու նորարարականի շուրջ, ինչքան էլ այդ հարցերի մասին ասված լինեն ծանոթ ու ճշմարիտ, տափակ ու սուր մտքեր:

Ավանդականը նման է արյան, այլ բառով ասած՝ ժառանգականության: Դա մեզնից անկախ և մեր մեջ գործող մի այնպիսի օրենք է, ինչպես որ ժառանգականությունը: Եվ դրա ժխտումը հավասարազոր է կոպերով ընկույզ ջարդելուն: Ու եթե այսպես է՝ էլ ինչո՞ւ այսքան ուժ ու եռանդ ծախսել, այդքան ջուր ու արյուն պղտորել՝ գոռալով ավանդականի մասին: Ո՞ր որդին (այդ թվում նաև բիճը) չի քաշում իր հորը կամ քեռուն՝ նույնիսկ հակառակ իր ցանկության: Կա-ն պետք չունի հաստատման և այն էլ՝ դատարանի վճիռով:

Գիտությունն ու արվեստը հակոտնյաներ են ըստ էության, բայց նույնական են ըստ զարգացման ճանապարհի: Ես համոզված եմ (համոզված եղեք նաև դուք), որ ֆիզիկոսները իրենց բանավոր (և մանավանդ գրավոր) զրույցներում խոսում են ամեն բանի մասին, բայց ո՛չ Ֆարադեյի ու Նյուտոնի, իսկ արդեն հասուն ստեղծագործողները՝ նաև ո՛չ Այնշտայնի և Պլանկի: Իսկ մեր խոսակցության գերակշիռ մասը մեր ֆարադեյներն ու նյուտոններն են: Սա նույնքան անհեթեթ ու ծիծաղելի է, ինչքան եթե սիրածները իրար գրկեն և ամբողջ ժամանակ խոսեն իրենց ... նախապապիկների ու նախամամիկների մասին, կամ հակառակորդները հանդիպեն ու խոսեն իրենց ... արյան շրջանառությունից ու հեմոգլոբինի բաղադրությունից: Ի սեր նյուտոնների ու ֆարադեյների կուրծք ծեծողները ոչ թե նրանց հարազատ զավակներն են՝ արյունը արյունից և ոսկորը ոսկորից, այլ մեծավ մասամբ նրանց խորթ ու օտար, այլ կերպ՝ սահմանափակ մարդիկ կամ ի ծնե ծերուկներ: Նրանք հետամնացությունը կոչում են սրբություն, պարզունակությունը անվանում բյուրեղացում ու խորունկը համարում խրթին, ապայժմեականը հասկանում ազգային ինքնատիպություն: Ու եթե կա մի տեղ, ուր նրանք ճիշտ են կիսով չափ, այդ էլ նրանց պայքարն է էժանագին մոդայի դեմ: Եվ ճիշտ են կիսո՛վ չափ, որովհետև մոդան ու նորարարությունը շփոթողը գրականության հետ չունի նույնիսկ սեռական կապ. նրա կապը կարող է լինել միայն դիպլոմային: Եվ ինչպե՞ս նրանց հասկացնես, որ նոր ոճը, մտածողության նոր եղանակը մոդա չէ, որ փոխվում է սեզոնի հետ, այլ (եթե պարտադիր է, որ համեմատությունը շարունակվի) տարազ է, որ փոխվում է ժամանակի հետ: Աշխարհում արդեն ֆրակը սովորական հագուստ չէ: Ոչ էլ գալիֆեն: Ոչ էլ չուխա-արխալուղ-կապան: Ոչ էլ տրեխը: Մորուք պահելն անգամ մատնացույց անելու բան է: Մոդան ու տարազը նույն համեմատությունն ունեն, ինչ ժամացույցի մեծ ու փոքր սլաքը. որքան անգամ արագ է շարժվում մեկը, նույնքան անգամ դանդաղ է պտտվում մյուսը: Բայց այդ մյուսը (որ ժամացույցի փոքր սլաքն է, իսկ այլ մի համեմատությամբ՝ տարազը) եթե պտտվեց կամ փոխվեց, ապա ժամը հաշվի չառնել կամ տարազին չհետևել կարող են միայն խելապակասները կամ ձեռնածուները:

Տարազը գրողի համար ժամանակն է, սրա շունչը, սրա լեզուն ու մտածողության մակարդակը, ապա նաև մտածողության եղանակը: Ըստ որում՝ մտածողության եղանակն իմն է, իսկ մակարդակը՝ դարինը: Եղանակը կարող է տարբեր լինել, իսկ մակարդակը պարտադիր է: Եվ ով չունի այդ մակարդակը, նա ապրում է այս դարում՝ ինչպես օտարի տանը: Նա է, որ իր տեղում չէ և ոչ տանը:

Կարելի է ամեն ինչ լինել, բացի ժամանակավրեպ լինելուց...

Իսկ նորարարությունը ոչ անձնական քմայք է, ոչ էլ կաշվից դուրս գալու պես մի բան: Ամեն մի տաղանդի ավագագույն հատկանիշն է դա և գոյության անդրանիկ ապացույցը. դա ամենից պարզ դրսևորվում է դերասանական արվեստում: Դերը գրված է վաղուց (հաճախ 100, 1000, նույնիսկ 2000 տարի առաջ): Դերը խաղացվել է վաղուց (հաճախ 100, 1000, նույնիսկ 2000 անգամ՝ նույնքան էլ տարբեր դերասանների կողմից): Եվ դերասան է միայն նա՛, ով նույն այդ դերը կարողանում է խաղալ նոր ձևով, նույն այդ բառերին կարողանում է տալ նոր հնչեղություն, կարճ ասած՝ լոկ նա, ով նորարար է: Ու եթե այսպես է արվեստներից ամենասահմանափակվածի, ամենաանազատի մեջ, ինչպե՞ս կարող է նույնը չլինել մի այնպիսի դյուրափոփոխ արվեստում, որպիսին է գրականությունը: Պարզապես շատ քիչ է ատավիզմ համարել միայն պոչ ունենալը: Միլիոնից մեկն է պոչով ծնվում, մինչդեռ ուղեղային պոչավորների անունը լեգեոն է...

Կան բառեր, որ շատ են բարձր հնչվում, ուստի և վախեցնում են մարդկանց: Նորարար-ը այդ կարգի բառերից է: Մինչդեռ սատանան այնքան էլ սարսափելի չէ, որքան կարծվում է: Այսօր նորարար լինել նշանակում է զգալ և հասկանալ, որ պետք է գրել կոնկրետ, բայց ոչ կոնկրետի մասին և այս մասին-ի մասին ոչ այնպիսի նկարագրական մանրամասնությամբ, որից մարդու սիրտն է խառնում:

Երանի՜ նրան, ով մարդկանց գլխապտույտ է պատճառում, և վա՜յ նրան, ով պատճառում է սրտխառնուք:

Քիմիական լուծույթի մի քանի կաթիլով ջրին կարելի է տալ մանիշակի գույն, որ բնավ էլ մանուշակ չէ, ուրեմն և գլուխների բաժանված ռեպորտաժը վեպ չէ, ոչ էլ չափածոյի մեջ խեղանդամված ակնարկը՝ բանաստեղծություն:

Այլ կերպ ասած՝ բանաստեղծությունը ջուր չէ, որ սողա գետնի վրա՝ գույքագրելով իր ափերի եղած-չեղածը՝ թուրքական երբեմնի հարկահանի պարտաճանաչությամբ: Բանաստեղծությունը նման է շոգու, որ միշտ, ինչպես գիտենք, բարձրանում է վեր և ոչ թե սոսնձվում գետնին:

Իսկ կյանքն էլ պատկերազարդ ամսագիր չէ, ոչ էլ գրողը այդ ամսագրի հաստիքային նկարիչ-ձևավորողը: Պետք է ամաչել եթե ոչ աստվածաշնչյան անանուն և անվանի բանաստեղծներից, ապա գոնե Շեքսպիրից, գոնե սրա բազմաթիվ խեղկատակներից: Չէ՞ որ մեր ներանձավում չղջիկներ չեն ապրում, և մեր հոգեկան թավուտում՝ միայն բուեր: Մեր ներաշխարհը նման է հզոր ռադիոընդունիչի՝ լեցուն հազարավոր ձայներով և աղմուկներով:

Պոեզիան գործ չունի ուղիղ ապացույցի հետ: Նրա բնագավառում է հակադարձ ապացույցը, այլ կերպ ասած՝ նրան պիտի հետաքրքրի ոչ թե գորգի երեսը, այլ տակը: Եվ չմոռանանք, որ գորգերը գնահատվում են իրենց հանգույցների խտությամբ, իսկ այդ հանգույցները հաշվել կարելի է միայն տակից և ոչ թե երեսից:

Բանաստեղծությունը ռեբուս չէ, այո՜, հարյո՛ւր անգամ այո՜: Բայց բանաստեղծությունը Այբբենարան էլ չէ, որի մեջ ամեն տառի տակ տպվի համապատասխան նկար: Այո՞: Հազա՜ր անգամ այո՛:

Այսպես մտածող և այսպես աշխատող բանաստեղծը չի կարող չբերել և իսկապես էլ բերում է իր կլիման: Եվ ժամանակ է պետք, որ ընթերցողը վարժվի այդ կլիմային, այսինքն՝ օդափոխվի: Սկզբում նա կարող է իրեն նույնիսկ շատ վատ զգալ, ինչպես ամեն մի օդափոխության ժամանակ, բայց հետո նա (կամ որդին, որ նույնպես նա է) անպատճառ կառողջանա...

Եվ այս ամենը՝ ոչ հրաշքի և ոչ էլ ժամանակակից շինարարության ինդուստրիալ միջոցներով: Եվ այս ամենը՝ բջջի պես պարզ - բջջի պես բարդ մի բանի՝ բառի՜ օգնությամբ:

Իսկ բա՜ռը: Նա նման է նորահաս աղջկա, որ միշտ հագած-կապած է, կոճկված ու ամոթխած, զգույշ ու խրտչուն: Եվ նրան մերկ կարող է տեսնել այն տառապյալը միայն, որ սիրում է նրան իր կյանքից առավել և որին՝ երջանիկին, այդ պատճառով էլ սիրում է ինքը՝ բառը...

Բանից պարզվում է, որ տներ են շինում նաև... աղաքարից (Սահարայի Տեգազի քաղաքում, որովհետև դա աշխարհիս ամենաչորային վայրն է, և աղը անձրևից վախ չունի): Բայց այս հեքիաթանման իրողությունը մեզ համար պարզապես նշանակում է, որ... ամեն բառ իր գործածության տեղը պիտի ունենա:

Առայսօր՝ այսպես:

Իսկ վա՞ղը:

Գրողը չէ, որ գրելիք է փնտրում: Գրելիքն է գրող փնտրում:

Ես սպասում եմ, որ գրելիքս ինձ գտնի:

Չէ՞ որ նա գիտի իմ հասցեն...